Edvard Munch, ‘De Schreeuw’

In februari schreef ik al een stuk over censuur op kunst in Nederland. Er zijn alleen in het afgelopen jaar al genoeg voorbeelden te vinden van kunstwerken die worden verwijderd, geweerd of zelfs zonder medeweten van de kunstenaar vernietigd. Deze doelbewuste verarming van het kunstaanbod is meestal het bedenksel van een enkele machtswellusteling die daarbij altijd een ‘nobel’ doel voor ogen heeft: tere zieltjes beschermen tegen kunstuitingen die zij niet zouden kunnen verwerken. In de meeste gevallen is dit slechts een idee van die enkele machtswellusteling en kan het publiek meer verdragen dan voor hen ingevuld wordt.

Geblurde borsten en de Biënnale

Ook buiten Nederland lijkt dit probleem groter te worden. Zo was daar onlangs het bizarre blurren van de borsten in Picasso’s schilderij ‘Vrouwen van Algiers’ door Fox News waar de vermaarde kunstcriticus Jerry Saltz zich op Twitter over opwond. Dat dit idioterie is, is gelukkig nog tamelijk vanzelfsprekend. Ik sluit me aan bij Saltz die FoxNews omschrijft als domweg ‘seksueel gestoord’.

De Zwitserse kunstenaar Christoph Büchel nam op IJslands verzoek deel aan de Biënnale van Venetië, waarbij hij een katholieke kerk omvormde tot een moskee. De kunstenaar wilde hiermee naar eigen zeggen de religiestrijd die in Europa gevoerd wordt aantonen. Met het kunstwerk slaagt Büchel wonderwel in zijn opzet. Op 22 mei werd het paviljoen, zo worden de Venetiaanse expositieruimtes genoemd, door de Italiaanse overheid gesloten omwille van de veiligheid. Het kunstwerk zou teveel woede opwekken, ook al had er tot dan toe nog geen enkel incident plaatsgevonden. Ook hier zie je weer dat door een handjevol hoge heren ingevuld wordt wat u, het publiek, verdragen kan.

De Biënnale van Venetië is een tweejaarlijkse tentoonstelling dat al sinds 1895 plaatsvindt. Ik heb geen eerdere voorbeelden kunnen vinden van paviljoenen die op last van de Italiaanse overheid gesloten zijn en toch is er geen enkel verzet vanuit de kunsten. Dit jaar vertegenwoordigt kunstenaar herman de vries (hij spelt zijn naam altijd in kleine letters) Nederland, die zich in interviews over zijn deelname aan de Biënnale zou kunnen uitspreken tegen de sluiting. Het gebeurt niet. En waar opiniemakers zich in Nederland onvermoeibaar druk maken over de gevaren die de vrijheid van meningsuiting op allerlei terrein bedreigen is het in dit verband opvallend stil. Alsof artistieke vrijheid de hobby is van een stel subsidietrekkers en niet een ijkpunt van democratie.

Kunstenaars bedreigd in Alkmaar

Terug naar Nederland. In Alkmaar werd enkele weken geleden een theatervoorstelling afgelast wegens de vele bedreigingen. De voorstelling zou plaatsvinden op een begraafplaats wat door sommigen als dermate respectloos opgevat werd dat men het nodig achtte geweld te gebruiken. Tenminste twee van de cultuurbarbaren zijn aangehouden op verdenking van vernieling en bedreiging. Volgens het theatergezelschap is de voorstelling een ode aan de doden en is het geschreven naar aanleiding van het overlijden van de broer van de schrijfster. In België is de voorstelling al gespeeld waar voornamelijk ontroerd gereageerd werd.

In Alkmaar is men nog niet zover. De voorstelling werd door tegenstanders gereduceerd tot ‘dansen op het graf’ van overleden geliefden. De bedreigingen zorgden voor afgelasting van de voorstelling, terwijl de gemeente er voor had kunnen kiezen de benodigde beveiliging in te zetten en de kunstenaars te beschermen tegen een stel achterlijke Alkmaarders.

Van buste naar hologram

Artistieke vrijheid is, zoals ik in de column van februari al schreef, geen vaststaand begrip. Het is altijd onderhevig aan nieuwe ontwikkelingen binnen en buiten de kunstwereld. Kwalitatief sterke kunst gaat niet per se over het overschrijden van grenzen, puur omdat het uitdagend is om grenzen te overschrijden en zo aandacht te krijgen. Het gaat veel meer over het verleggen van de grenzen. Wanneer een kunstwerk een taboe doorbreekt is dat terreinwinst en kunst dat verwijderd of vernield wordt betekent inboeten aan terrein. Kunstenaars kunnen gewonnen terrein ook weer verliezen, zo zie je dat de grenzen continu verschuiven.

Het grootste probleem is niet dat censuur op kunst in Nederland en daarbuiten steeds vaker toegepast wordt, maar dat met name Nederlandse beeldend kunstenaars zich hier te weinig tegen uitspreken. Büchel heeft aangegeven zich er op alle mogelijke manieren voor in te zetten dat zijn werk weer bezichtigd kan worden. Maar waar blijven de reacties van zijn collega’s die ageren tegen deze vorm van censuur of het zelfs maar benoemen? Kunstenaars moeten zich in deze tijden fundamenteel anders gaan opstellen en niet lijdzaam toezien wanneer artistieke vrijheid onder druk komt te staan. Daarbij beschik je over een krachtig wapen: je unieke maatschappelijke positie als autonoom beeldend kunstenaar.

Twee kunstenaarscollectieven uit New York hebben zich wat dat aangaat wel van hun krachtige kant laten zien. In april 2014 werd in een park te Brooklyn door het eerste collectief een buste van Edward Snowden op de zuil van een monument geplaatst. De volgende dag werd het werk verwijderd op last van de Amerikaanse overheid, waarna een tweede collectief een hologram van Snowden op dezelfde plek projecteerde. Een voorbeeld van kunstenaars die zich niet gedwee opstellen.

Biënnale-bonzen met knikkende knieën

Mensen die artistieke vrijheid aan banden willen leggen moeten angstig zijn. Die onfortuinlijke Alkmaarders bijvoorbeeld, FoxNews-medewerkers en Biënnale-bonzen met knikkende knieën. Ze zijn bang voor de spiegel die grensverleggende kunstenaars hun publiek voorhouden, omdat zij zichzelf daarin herkennen. Bang voor ontwikkeling, want voor deze armen van geest moet kunst geen verrijking zijn, maar moeten kunstenaars slechts de oude grenzen blijven bevestigen. Er mag niet aan terrein gewonnen worden, want dat is nog onbekend gebied.