Christian Brod – Entartete Kunst in opdracht van Hitler
K. Nelissen, kunsthistoricus
Om het tijdsbeeld te kennen van de jaren waarin Brod zijn werk maakte, moet men zich allereerst realiseren dat de beeldende kunsten gegijzeld werden door het regime van de nazi’s. Nu is het voor een dictatoriaal bewind niet ongewoon dat ze argwanend is ten opzichte van vrije expressie, maar de nazi’s bemoeiden zich er zo uitvoerig mee, dat het eerder vrees moet zijn geweest waardoor zij gedreven werden. Brod leefde in een tijdperk waarin kunst met argusogen bekeken werd en dus moet hij goed nagedacht hebben over wat en waarom hij schilderde.
De nazi’s deelden kunst in twee categoriëen in (1) , deEntartete Kunst, oftewel de ontaarde, beestachtige vorm van ‘kunst’ bedrijven en de Deutsche Kunst of Duitse kunst. De laatste kende een vorm waarbij men zich uitsluitend richtte op de schoonheid van het Duitse volk, de weelderige landschappen die zij bevolkten, hun leiders en ‘dieren in het woud’ (2).
In werkelijkheid kwamen de nazi’s niet tot een harde scheidslijn tussen de twee vormen, op de expositie overEntartete Kunst in 1937 in München waren kunstenaars vertegenwoordigd waarvan eveneens werken hingen op de tentoonstelling over Deutsche Kunst, dat op hetzelfde moment plaatshad. Met de Deutsche Kunstwilden de nationaalsocialisten ‘eeuwige, pure Duitse kunst’ laten zien, in tegenstelling tot de uitspattingen van een op drift geraakte bolsjewistische ziel.
Entartete Kunst wordt het beste omschreven als alle kunstuitingen die niet de Duitse schoonheid als onderwerp hadden, ze hoefden niet eens vraagtekens te plaatsen bij het bestaan ervan om uitgesloten te worden. Brod past in zoverre in die categorie door de keuze van zijn onderwerpen. Het zijn geen dappere, Arische strijders die indrukwekkende toeren uithalen in zijn schilderijen, ze duiken eerder ergens voor weg. Ook de soldaat die tegen een achtergrond van vuur en een enorme rookwolk geschilderd is drukt geen genoegdoening in zijn werk uit. Brod koos geen helden als onderwerp, maar doorsnee Duitse jongens.
Op een bepaalde manier past het werk van Brod ook in de categorie Deutsche Kunst, hij verbeeldt immers alleen Duitsers en hun leiders. Ook het feit dat het in de smaak viel bij enkele nazi-kopstukken is een argument voor deze stelling (3). Voor het ongeoefend oog is er vrijwel geen onderscheid te maken tussen de schilderijen van Brod en die van een schilder als Elk Eber, waar Hitler ook werken van kocht. De kenner ziet echter wel degelijk verschil, in het werk van Brod zijn somberte en cynisme terug te vinden, in de werken van Elk Eber niet.
Brod is niet te typeren als Entartet en ook niet als Deutsch, hij is, als wij de argumentatie van de nazi’s aanhouden, te typeren als beide.
De erotische spotprenten van Brod zijn uitdagend, hij heeft ze echter nooit gepubliceerd. Ze zouden nooit geplaatst zijn door redacties van Duitse dagbladen of tijdschriften op het moment dat ze gemaakt zijn, alleen de kleine kring van kunstenaars en vrienden van Brod kreeg ze te zien. Dit geeft mijns inziens blijk van de krirische houding van Brod aangaande het nationaalsocialisme.
Zowel de kenmerken van de Entartete Kunst als die van de Deutsche Kunst vinden we terug in het portret van Eva Braun, dat in opdracht van Hitler gemaakt werd, evenals de uitdagende elementen van Brod’s spotprenten. De stijl van dit schilderij is er een die verwijst naar schilderijen die als Entartet beschouwd werden, maar de voorstelling doet aan als Deutsche Kunst (4). De Duitse leider is op het doek vertegenwoordigd en zijn hond, een Duitse herder, fungeert als ‘dier uit het woud’.
[1] L. Knape, Art Politics in the Third Reich: 1933-1945 [2] Adolf Hitler, “Speech Inaugurating the “Great Exhibition of German Art”” (1937) [3] S. Barron von Hirmer, Entartete Kunst. Das Schicksal der Avantgarde in Nazi- Deutschland [4] Adolf Hitler, “Speech Inaugurating the “Great Exhibition of German Art”” (1937)